{ بی تردید بهترین شیوه برای ترسیم پیشینه تاریخی مناطق مختلف مراجعه به متون متقدم است . صرف نظر از مطالعاتی که از سوی کارشناسان مرکز خراسان شناسی و نیز کارشناسان میراث فرهنگی از گذشته تا حال در خصوص منطقه رادکان و گلمکان صورت پذیرفته ، پروژه های شناسایی که در این منطقه به انجام رسید ، مبین سابقه ای بالغ بر شش هزار سال تمدن بشری در این نواحی و حتی بر اساس برخی شواهد و فرضیات اثبات نشده ، حکایت از گسترش و توسعه تمدن عیلامی تا این حدود و فراتر از آن را دارد.}(1)

دوری گلمکان از شاهراه اصلی، سختی عبور و مرور و سفر و نبودن منابع و اطلاعات جامع در رابطه با مناطق مختلف جغرافیایی در گذشته ، باعث می شد که بسیاری از مولفان یا جهانگردان نام مناطقی چون گلمکان را در کتب و سفرنامه های خود از قلم بیاندازند.البته ناگفته نماند که تعداد کتب تالیف شده در این زمینه ،که ما را در شناخت مناطق مختلف جغرافیایی یاری کند نیز بسیار اندک است .

در کتاب المسالک و الممالک ابن خرداد به تالیف شده در حدود 232(ق) ،که از مهمترین منابع کتب جغرافیایی است ، ضمن ذکر خراسان و شهرها و بلوکاتش هیچ ذکری از گلمکان به میان نیامده است.

 پس از آن،کتاب ممالک و مسالک ابواسحق ابراهیم اسطخری معروف به کرخی (متوفی 346ق) از مهمترین کتب جغرافیایی است که در آن نیز نامی از گلمکان نیامده است.{" واگر توس در شمار نشابور گیریم شهر های توس این است : رادکان ، طابران ، بُزدَغور ، نوقان –کی مشهد علی بن موسی الرضا رضوان الله علیهما و گور هارون الرشید آنجاست به چهار فرسنگی شهر و در کوههای نشابور و طوس کان پیروزه باشد . " }(2)

 بردن نام رادکان و نبردن نامی از گلمکان در این کتاب شاید دلیلی بر کم اهمیت و کوچک بودن این ناحیه در نیمه نخست قرن سوم هجری باشد .

 نیز ابن حوقل در کتاب صورة الارض خود که حدود سال 367 ق تالیف شده، آورده است :{ «اگر توس در مجموع نیشابور باشد ، شهرهای آن عبارتست از رایگان (رادکان )، طبران (توس قدیم) ،نوقان(از محلات قدیم مشهد) ، تروغوذ (طرقبه فعلی).»}(3)

البته این کتاب مطالب خود را از ممالک و مسالک اصطخری برداشت کرده است و چندان عجیب نیست که پیرو آن نامی از گلمکان نبرده باشد.

 اما نخستین کتابی که نامی از گلمکان در آن آمده است کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب است که به سال 372ق توسط نویسنده ای گمنام  تالیف شده است .«طوس ناحیتیست و اندرون شهرکهاست ، چون طوران ، نوقان ، بروغون ، رایگان ، بنوازه و اندر میان کوههاست .»(4)

  به احتمال زیاد ناحیه ای که از آن به نام جرمگان یاد شده است همین گلمکان باشد .زیرا هم دارای قرابت واژگان است و هم موقعیت جغرافیایی که برای آن ذکر شده این فرضیه را تقویت می کند .این تفاوت واژگانی می تواند ناشی از اشتباه خود نویسنده یا تفاوت لهجه ها و یا سهو کاتبان باشد .دراین کتاب برای جرمگان(گلمکان) از واژه شهرک استفاده شده است .پس گویا در قرن چهارم گلمکان از گمنامی درآمده ولی هنوز چندان توسعه نیافته ، لذا نویسنده این کتاب از آن با نام شهرک یعنی شهر کوچک نام می برد .

 کتاب احسن التقاسیم از محمد بن احمد مقدسی است که در حدود  سال ۳75 ه.ق تالیف شده دومین منبعی است که  بعد از حدود العالم نامی و نشامی از گلمکان در آن می یابیم. در این کتاب در قسمت شهر های نیشابور در زیر مجموعه قصبه طابران ناحیه توس ، از "جرموکان " (جرمگان) که به احتمال قریب به یقین همین گلمکان کنونی است نام می برد .این کتاب ارزشمند ثمره مشاهدات و سفرهای طولانی خود مولف در طی مدتی نسبتاً طولانی است .

 در شاهنامه فردوسی نیز که در حدود همین سالها سروده شده است، در بخش مرگ یزدگرد ، به چشمه سو که به احتمال قریب به یقین همین چشمه سبز است اشاره شده است.

 در جامع التواریخ خواجه رشید الدین فضل ا... همدانی وزیر مغولان ضمن شرح حضور غازان خان در خراسان از ناحیه ای به نام جرمقان یاد می کند که در حوالی نیشابور است که ممکن است معرب شده جرمگان باشد چون بیشتر مکان هایی که حرف "گ" در آنها بوده به علت عربی شدن به "ق" تبدیل شده است .

کتاب تاریخ حافظ ابرو (نیمه اول قرن9) تالیف شهاب الدین عبدالله خوافی توس را شامل بلوک مختلف از جمله رادکان -شاندز-تبادکان و جورمکن و میدان می داند .بلوک میدان شامل قریه میدان – قریه خیج – قریه مایه – قریه کسته – قریه ده نو- قریه رویه – قریه روبرکان – قریه فریزین و قریه جاماب .

بلوک جورمکن (گلمکان) شامل قریه جورمکن- قریه کاهون – قریه نوزاد – قریه اسوح - قریه حرمه – قریه سرآویچ یا سوارع و  قریه اسناندر و این یکی از اولین منابعی است که به صورت دقیق تر به نام روستاهای این منطقه پرداخته است .در کتب مختلف هر آنچه که به دنبال نامهای مایه ، کسته ،ده نو ، رویه ، روبرکان ،حرمه ، سرآویچ و اسناندر گشتم چیزی هنوز نیافته ام و هنوز بررسی بیشتر می طلبد، اما به عقیده حقیر به علت نزدیکی نامها می تواند فریزین و جاماب نامبرده در این کتاب همین فریزی و جاماب و کاهون همین کاهوی فعلی باشد .اسوح را نیز برخی اسجیل کنونی می دانند.

همین مولف در کتاب دیگر خود به نام زبده التواریخ از موضعی به نام چرمکان نام می برد که در حوالی رادکان قرار داشته است .

مجمل فصیحی  اثر فصیح احمد بن جلال الدین محمد خوافی (متوفی 845ق) نیز از موضعی به نام جرمغان در حوالی طوس نام می برد.

پس از این کتب به  سنگ  قبرها می رسیم که یکی از منابع مهم در این رابطه اند .در حدود سالهای 800 یعنی همان سالهای تالیف حافظ ابرو به بعد نام متوفیان با پسوند جورمکنی بر روی سنگ قبرها حک شده اند و این کلمه تا همین 100 سال اخیر نیز همچنان به عنوان پسوند نام افراد بر روی سنگ قبرها حک می شد.

و اما می رسیم به نام با مسمای گلمکان . گویا این نام  اولین بار در زمان قاجار بر این خطه زیبا اطلاق گردیده است.ناصرالدین شاه در سفرنامه خود چنین می نویسد:{" محال شاندیز در دامنه کوه پیدا بود .گل مکان هم دیده میشد .شاندیز و گل مکان و میان ولایت هر یک محال علیحده است ."} (5) یعنی به جای جورمکن از کلمه گلمکان استفاده نموده است اما بر اساس شواهد سنگ قبرها گویا در میان مردم این نام همچنان جورمکن بوده است و گلمکان نامی رسمی به حساب می آمده است .اکنون این نام سالهاست که زینت بخش این منطقه است و به حق در خور شان این گلستان گل پرور .پاینده باد نامت ای مکان گل.

 (1) تلخیص از پایان نامه چمبری – ص 19 و 27

(2) اصطخری ، ابواسحق ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه محمد بن اسعد بن عبدا... تستری ، بنیاد موقوفات دکتر محمد افشار، 1373، تهران، ص 272

(3) صورة الارض – ابن حوقل – به کوشش محمد جعفر شعار – بنیاد فرهنگی ایران – ج 1 – 1345 – ص 168

(4) حدود العالم من المشرق الی المغرب –ادریسی -372 ه.ق- تصحیح منوچهر ستوده –چاپخانه دانشگاه تهران – ص 90

(5) سفرنامه خراسان - ناصرالدین شاه قاجار- ص 160